رابطه میان شیخ محمود شلتوت (شیخ و رئیس وقت دانشگاه الازهر مصر) و مرجع عالیقدر تشیع، آیت‌الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی (مرجع بزرگ شیعه در قم)، یکی از نقاط عطف برجسته در تاریخ تقریب و وحدت بین مذاهب اسلامی محسوب می‌شود.
معرفی کوتاه شخصیت‌ها
- محمود شلتوت (۱۸۹۳ – ۱۹۶۳): روحانی برجسته اهل سنت، فقیه اصولی، مفسر، ادیب مصری، و رئیس اسبق دانشگاه الازهر. وی از مؤسسان اصلی «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة» و از فعالان سرسخت وحدت شیعه و سنی بود.
- آیت‌الله العظمی سید حسین بروجردی (۱۸۷۵ – ۱۹۶۱): مرجع تقلید مطلق شیعیان در نیمه قرن بیستم، مستقر در قم، که نفوذ عظیمی در جهان تشیع داشت و دارای ارتباطات گسترده با علما و رهبران جهان اسلام بود.
زمینه و بستر ارتباط
در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ شمسی (۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ میلادی)، آیت‌الله بروجردی، با همراهی برخی شاگردان برجسته خود (به‌ویژه آیت‌الله محمدتقی قمی)، تلاش‌های گسترده‌ای را برای ایجاد پل ارتباطی میان مذاهب اسلامی آغاز کردند.
آیت‌الله قمی به نمایندگی از آیت‌الله بروجردی به قاهره سفر کرد و با علمای الازهر، از جمله شیخ شلتوت، تماس برقرار نمود. ثمره این تلاش‌ها، تأسیس نهاد مهم «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة» در مصر بود.
در سال ۱۳۳۸ شمسی (۱۹۵۹ میلادی)، آیت‌الله بروجردی برای قدردانی از اقدام تاریخی شیخ شلتوت، میرزا خلیل کمره‌ای را به همراه سید محمود طالقانی و گروهی دیگر از روحانیون به قاهره فرستاد تا مراتب سپاس خود را ابراز دارند.
فتوای تاریخی شیخ شلتوت
در سال ۱۳۳۸ شمسی، شیخ شلتوت فتوایی صادر کرد که تاریخ‌ساز شد و محتوای آن چنین بود:
«مذهب جعفری، که به امام جعفر صادق (ع) منسوب است، مذهبی است که پیروی از آن مانند مذاهب چهارگانۀ اهل‌سنّت جایز و مشروع است.»
این فتوا برای اولین بار بود که یک شیخ الازهر، مذهب شیعه دوازده امامی را به صورت رسمی به رسمیت شناخته و آن را هم‌ردیف مذاهب فقهی اربعه اهل سنت قرار می‌داد.
پیامدها و دستاوردهای این اقدام
این رابطه و فتوای تاریخی، نتایج ملموسی در جهان اسلام به همراه داشت:
- رسمیت یافتن فقه جعفری در الازهر: فقه شیعه به طور رسمی در کنار سایر مذاهب در دانشگاه الازهر تدریس شد.
- افزایش احترام متقابل: احترام میان علما و طلاب دو مذهب به طرز چشمگیری افزایش یافت.
- گسترش گفت‌وگوی اسلامی: این اقدام، الگوی مهمی برای گفت‌وگو و همکاری‌های علمی و دینی در دهه‌های بعدی شکل داد.
- پایه‌گذاری جنبش تقریب: فعالیت‌های بعدی نهادهایی مانند «مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی» بر اساس این میراث ارزشمند بنا نهاده شد.
محور گفت‌وگو: پاسخ شیخ شلتوت درباره تقلید
یکی از مهم‌ترین محورهای گفت‌وگو، پاسخ شیخ شلتوت به این پرسش بود که آیا صرفاً عمل به مذاهب اربعه برای صحت عبادات و معاملات کافی است و تقلید از مذهب شیعه امامیه جایز نیست؟
شیخ شلتوت در پاسخ، موضعی کاملاً وحدت‌گرا اتخاذ کرد:
- عدم لزوم انحصار: دین اسلام، متابعت از مذهب خاصی را بر هیچ مسلمانی واجب نکرده است. هر فرد مؤمن حق دارد در ابتدا از هر یک از مذاهبی که به طور صحیح نقل شده‌اند، پیروی کند و همچنین می‌تواند در میانه راه، با اختیار خود، به مذهب دیگری عدول نماید و در این تغییر هیچ باکی نیست.
- مشروعیت مذهب جعفری: مذهب جعفری (امامی اثناعشری)، مذهبی است که شرعاً پیروی از آن مانند پیروی از مذاهب اربعه اهل سنت جایز و مشروع است. مسلمانان باید این حقیقت را بدانند و از تعصبات بی‌مورد و حمایت کورکورانه از یک مذهب خاص پرهیز کنند. دین خدا تابع مذهب خاصی نیست.
- جایگاه اجتهاد و تقلید: هر کس به مقام اجتهاد برسد، عمل او در نزد خداوند مقبول است. افراد غیرمجتهد نیز می‌توانند از فقهای شیعه تقلید کرده و به فقه آنان عمل نمایند؛ این حکم درباره عبادات و معاملات تفاوتی ندارد.
جمع‌بندی:
رابطه شیخ شلتوت و آیت‌الله بروجردی، که بر پایه‌های احترام، عقلانیت و پایبندی به وحدت اسلامی بنا شده بود، بدون هیچ‌گونه تلاشی برای تحمیل عقیده، راهی برای همزیستی و همکاری علمی و دینی گشود که همچنان الهام‌بخش جریان‌های وحدت‌طلب در جهان اسلام است.
