با توجه به سالگرد معاهده امام حسن(ع) و قیاس آن با شرایط امروز درمی‌یابیم که امام در یک بزنگاره تاریخی در معاهده‌ای که به ظاهر صلح نام داشت، در واقع میدان جنگ را تغییر داد و زمینه را برای رسوایی و سرنگونی حکومت بنی امیه فراهم کرد.
امام حسن(ع) پس از شهادت امیرالمؤمنین در شرایطی خلافت را به عهده گرفت که جامعه اسلامی درگیر جنگ‌های داخلی بود و بسیاری، این معاهده به ظاهر صلح ایشان را به‌عنوان عقب‌نشینی تعبیر می‌کنند، در حالی که این صلح در واقع یک تغییر تاکتیک تاریخی در جنگ برای بقای اسلام و افشای چهره واقعی معاویه بود. امام با تدبیر خویش توانست اسلام و تشیع را نجات دهد و زمینه را برای سرنگونی بنی‌امیه فراهم کند.
محتوای صلح‌نامه؛ تضمین‌ها و اهداف پنهان
در منابع آمده است که صلح‌نامه میان امام حسن(ع) و معاویه چند بند مهم داشت: معاویه حق ندارد خود را امیرالمؤمنین بنامد، سبّ و لعن علنی امیرالمؤمنین باید متوقف شود، خون شیعیان و یاران علی علیه‌السلام در امان باشد، بیت‌المال به طور عادلانه توزیع شود، پس از معاویه، خلافت به امام حسن و در صورت شهادت ایشان، به امام حسین برسد.
نکته کمتر بیان‌شده: بسیاری از این بندها جنبه افشاگرانه داشت. امام حسن می‌دانست معاویه به هیچ‌کدام پایبند نخواهد بود، اما تاریخ را شاهد گرفت تا ماهیت نفاق‌آلود بنی‌امیه رسوا شود. وقتی معاویه بلافاصله پس از صلح در کوفه گفت: «من برای نماز و روزه با شما نجنگیدم، بلکه برای حکومت جنگیدم»، پرده‌ها افتاد.
اهداف بلندمدت امام حسن(ع)
حفظ هسته مقاومت شیعه: اگر جنگ ادامه پیدا می‌کرد، بخش اندکی از شیعیان باقی می‌ماندند و قتل‌عام می‌شدند. صلح سبب شد جان یاران وفادار مانند حجر بن عدی، کمیل، رشید هجری و دیگران برای آینده حفظ شود.
زمینه‌سازی برای قیام عاشورا: صلح امام حسن(ع) در واقع دوره‌ای از «روشنگری تاریخی» بود. وقتی معاویه عهدشکنی کرد و فرزندش یزید را به جانشینی گمارد، مردم آماده شدند تا حقانیت قیام امام حسین علیه‌السلام را درک کنند.
افشای ماهیت معاویه: اگر امام حسن(ع) جنگ می‌کرد و کشته می‌شد، معاویه خود را پیروز میدان حق معرفی می‌کرد. اما صلح موجب شد با زبان خودش حقیقت را آشکار کند.
زمینه‌های سیاسی و اجتماعی پیش از صلح
خیانت نخبگان: برخی از فرماندهان سپاه امام حسن(ع) به طمع پول و مقام، به معاویه نامه نوشتند و آمادگی خود را برای تسلیم یا خیانت اعلام کردند.
شبکه تبلیغاتی شام: معاویه از سال‌ها قبل با استفاده از دستگاه تبلیغاتی گسترده در شام، امام علی و خاندانش را تخریب کرده و خود را منجی امت معرفی کرده بود. این تبلیغات اثر زیادی در اذهان مردم گذاشته بود.
نکات کمتر گفته‌شده درباره شرایط سپاه امام
فقدان یکدستی: برخلاف سپاه معاویه که از نظر مالی و تشکیلاتی پشتیبانی می‌شد، سپاه امام حسن متشکل از گروه‌هایی با انگیزه‌های متفاوت بود: برخی برای حق، برخی برای غنیمت و برخی به‌خاطر فشار اجتماعی آمده بودند.
ترور نافرجام: در اردوگاه امام، شخصی از خوارج برای ترور ایشان اقدام کرد و با ضربه خنجری به ران امام، شرایط روحی و جسمی سپاه را بحرانی‌تر ساخت.
تردید مردم کوفه: بسیاری از کوفیان به‌جای ایستادگی در کنار امام، در انتظار بودند تا ببینند چه کسی پیروز می‌شود تا به آن سو متمایل شوند.
جنبه‌های کمتر بررسی‌شده صلح
صلح به‌عنوان «مقاومت منفی»: امام حسن(ع) از شیوه‌ای استفاده کرد که امروزه در علوم سیاسی به «مقاومت منفی» یا «مبارزه بدون خشونت» تعبیر می‌شود. ایشان با سکوت ظاهری و موضع نرم، معاویه را در میدان عمل بی‌اعتبار ساخت.
مدیریت روانی جامعه: امام با وجود نارضایتی شدید از خیانت اطرافیان، جامعه را به آشوب و جنگ داخلی نکشاند. این نشان‌دهنده عمق نگاه ایشان به وحدت امت بود.
نقش زنان علوی: در برخی گزارش‌ها آمده است که زنان خاندان امام علی علیه‌السلام در کوفه و مدینه نقش مهمی در حفظ روحیه شیعیان و انتقال روایت صلح ایفا کردند، اما این بُعد کمتر بیان می‌شود.
ابعاد اقتصادی: بیت‌المال در زمان امام حسن(ع) خالی شده بود و امکان اداره طولانی جنگ وجود نداشت، در حالی که معاویه با خزانه شام سپاه را تطمیع می‌کرد.
اشتباه رایج در برداشت از صلح
بعضی تصور می‌کنند امام حسن(ع) در برابر قدرت معاویه عقب‌نشینی کرد. اما در واقع ایشان «تاکتیک تغییر میدان» را به‌کار برد: از جنگ نظامی به جنگ فرهنگی و اعتقادی. این صلح همان چیزی بود که در آینده به شکل‌گیری جبهه عاشورا منجر شد.
پیامدهای کوتاه‌مدت صلح
آرامش نسبی جامعه اسلامی: جنگ داخلی متوقف شد، اما جهاد در حوزه تبیین ادامه داشت.
رسوایی معاویه: با نقض بندهای صلح‌نامه، به‌ویژه جانشین کردن یزید، چهره او بیش از پیش آشکار شد.
تقویت شبکه شیعیان: امام حسن(ع) در دوران صلح، بیشتر به تربیت شاگردان، روشنگری فرهنگی و انسجام‌بخشی به شیعیان پرداخت.
درس‌های امروزی از صلح امام حسن(ع)
شناخت اولویت‌ها در مبارزه: همیشه جنگ مستقیم راه‌حل نیست؛ گاهی حفظ نیرو و تغییر میدان مبارزه مهم‌تر است.
روشنگری تدریجی: گاهی باید دشمن را در طول زمان و با عملکرد خودش رسوا کرد.
صلح امام حسن علیه‌السلام یک شکست نبود، بلکه یک «پیروزی راهبردی» بود که اسلام را از نابودی نجات داد و زمینه‌ساز حرکت سید‌الشهدا(ع) شد. این صلح نشان داد که رهبری دینی در برابر خیانت‌ها و فشارها، باید با تدبیر عمل کند؛ حتی اگر ظاهر قضیه به‌گونه‌ای دیگر تفسیر شود. امام حسن با این صلح، آینده اسلام و مکتب اهل‌بیت را بیمه کرد.
گروه قرآن و فعالیت های دینی خبرگزاری فارس
